चाणक्य नीति (प्रथम अध्याय)

  

प्रणम्य शिरसा विष्णुं त्रैलोक्याधिपतिं प्रभुम् । 

नानाशास्त्रोद्धृतं वक्ष्ये राजनीतिसमुच्चयम् ।।१।। 

 

  

 

यथाशास्त्रं नरो जानाति सत्तमः। 

धर्मोपदेशविख्यातं कार्याऽकार्य शुभाऽशुभम् ॥२॥

 

 

 

तदहं संप्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया। 

येन विज्ञानमात्रेण सर्वज्ञत्वं प्रपद्यते ॥३॥ 

 

  

 

मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टस्त्रीभरणेन च।

 दुःखितैः सम्प्रयोगेण पण्डितोऽप्यवसीदति ॥४॥

 

   

 

 दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्यश्चोत्तरदायकः। 

ससर्पे च गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः ॥५॥ 

 

  

 

आपदर्थे धनं रक्षेद् दारान् रक्षेद्धनैरपि।

 आत्मानं सततं रक्षेद् दारैरपि धनैरपि ॥६॥ 

 

 

 

आपदर्थे धनं रक्षेच्छ्रीमतां कुत आपदः। 

कदाचिच्चलिता लक्ष्मीःसञ्चितोऽपि विनश्यति ॥७॥ 

 

 

 

यस्मिन् देशे न सम्मानो न वृत्तिर्न च बान्धवाः। 

न च विद्याऽऽगमः कश्चित् तं देशं परिवर्जयेत् ॥८॥ 

 

  

 

धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः।

 पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवसं वसेत् ॥९॥ 

 

  

 

 लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता।

पञ्च यत्र न विद्यन्ते न कुर्यात् तत्र संस्थितिम् ॥१०॥ 

 

  

 

जानीयात् प्रेषणे भृत्यान् बान्धवान् व्यसनागमे ।

 मित्रं चापत्तिकाले तु भार्यां च विभवक्षये ।।११।। 

 

  

  

आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रु-संकटे।

 राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ॥१२॥ 

 

  

 

यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिषेवते।

 ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति अध्रुवं नष्टमेव च ॥१३॥  

 

 

वरयेत्कुलजां प्राज्ञो विरूपामपि कन्यकाम् । 

रूपशीलां न नीचस्य विवाहः सद्रॄशे कुले ।।१४।। 

 

 

 

नखीनां च नदीनां च शृङ्गीणां शस्त्रपाणिनाम्।

 विश्वासो नैव कर्त्तव्यः स्त्रीषु राजकुलेषु च ॥१५॥

 

 

 

विषादप्यमृतं ग्राह्यममेध्यादपि काञ्चनम् । 

नीचादप्युत्तमां विद्या स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि ||१६||